Regularna aktywność fizyczna jest nieodzownym elementem działań profilaktycznych u chorych w każdym wieku, także podeszłym. Podważa to dominujące do niedawna twierdze­nie, że jest ona przeciwwskazana u chorych powyżej 80.-85. roku życia. Ranga problemu spowodowała, że głos w tej spra­wie zabrała renomowana instytucja, taka jak Światowa Or­ganizacja Zdrowia (WHO) [41].

Zadaniem lekarza oraz pozostałego personelu medycz­nego jest nie tylko zapewnienie pacjentom, zwłaszcza star­szym, bezpiecznych warunków do uprawiania treningu fizycz­nego, ale także promowanie codziennej aktywności rucho­wej. Szczególnie skuteczne są indywidualne rozmowy z pa­cjentem, mające na celu nie tylko przedstawienie możliwości i oczekiwanych korzyści wynikających z regularnej aktywno­ści fizycznej, ale także rozpoznanie współistniejących scho­rzeń oraz socjoekonomicznych i środowiskowych barier utrud­niających realizację programu nadzorowanej rehabilitacji i samodzielnej aktywności. Lekarz powinien być także pomoc­ny w wyznaczaniu kolejnych poziomów intensywności ćwi­czeń, we wzmacnianiu u pacjenta pozytywnej motywacji i wiary we własne możliwości, w pokonywaniu lęku przed dys­komfortem, bólem i niemożnością, a także w pozyskiwaniu wsparcia rodziny i przyjaciół [32].

W przypadku chorych w starszym wieku mamy do czy­nienia z dużym zindywidualizowaniem procesu aktywizacji ruchowej. Zależy on bowiem od wielu czynników: stanu zdro­wia, występowania schorzeń współistniejących oraz wyjścio­wej sprawności fizycznej. Przed zakwalifikowaniem osoby w podeszłym wieku do programu rehabilitacji kardiologicznej niezbędne jest przeprowadzenie dokładnego wywiadu i ba­dania fizykalnego w celu określenia: czynników ryzyka wy­stąpienia choroby wieńcowej, reakcji na wysiłek oraz ograni­czeń w wykonywaniu ćwiczeń fizycznych. Są pewne stany chorobowe stanowiące przeciwwskazania do wykonywania ćwiczeń aerobowych i treningu oporowego, takie jak: świeży zawał mięśnia sercowego, dławica niestabilna, blok przed- sionkowo-komorowy III stopnia, ostra zastoinowa niewydol­ność serca, źle kontrolowane nadciśnienie tętnicze i choroby metaboliczne. Do przeciwwskazań względnych zalicza się kardiomiopatie, zastawkowe wady serca i złożone komoro­we zaburzenia rytmu. Jednak nawet pacjenci z wymieniony­mi schorzeniami mogą być poddani ćwiczeniom na odpowied­nim bezpiecznym poziomie, tuż po włączeniu właściwego leczenia [36].

Po rozpoznaniu choroby wieńcowej serca lekarz prowa­dzący jest zobowiązany nie tylko zapoznać pacjenta z czyn­nikami ryzyka i przedstawić mu długoterminową strategię ograniczania ich wpływu, ale także zalecić przystąpienie do programu rehabilitacji kardiologicznej. Ćwiczenia w trakcie rehabilitacji muszą być planowane indywidualnie, zwłaszcza u chorych po 75. roku życia. Jest to związane z większym stopniem niepełnosprawności nie tylko z przyczyn kardiolo­gicznych, ale także z powodu zmniejszenia masy mięśnio­wej oraz częstszego występowania chorób przewlekłych. Niebagatelne znaczenie w planowaniu ćwiczeń ruchowych mają także czynniki psychospołeczne, takie jak: lęk, depre­sja, postępująca izolacja społeczna oraz brak tradycji upra­wiania aktywności fizycznej w podeszłym wieku.

Program rehabilitacji kardiologicznej u pacjentów w po­deszłym wieku powinien obejmować trzy komponenty: ćwi­czenia aerobowe, trening siłowy oraz ćwiczenia rozwijające giętkość ciała i poczucie równowagi. Ćwiczenia aerobowe (wytrzymałościowe) powinny być wykonywane przynajmniej dwa razy w tygodniu i trwać, nie wliczając rozgrzewki, nie mniej niż 20 min. Docelowa intensywność treningu powinna wynosić 40-60% rezerwy częstości skurczów serca. Typowa sesja powinna zaczynać się 10-minutową „rozgrzewką” i koń­czyć tak samo długim okresem relaksującym, ze szczegól­nym uwzględnieniem ćwiczeń rozluźniających i rozciągają­cych. Zasadnicza część sesji powinna składać się z ćwiczeń aerobowych (marsz na bieżni ruchomej, jazda na ergome- trze rowerowym). Kolejnym elementem treningu są ćwicze­nia siłowe – oporowe wykonywane dwa razy w tygodniu po 20 min. Powinny obejmować zestaw kilku ćwiczeń angażują­cych wszystkie najważniejsze grupy mięśni. Ćwiczenia do­brane indywidualnie powinny składać się z serii 10-15 po­wtórzeń. W pozostałe dni chory powinien wykonywać ćwi­czenia gimnastyczne w pozycji siedzącej, częściowo stoją­cej, z możliwością podparcia (drabinki, poręcz, krzesło). Ze względu na zwiększone ryzyko urazu niezalecanymi w star­szym wieku ćwiczeniami są: jazda na rowerze w terenie oraz sporty dynamiczne, zwłaszcza kontaktowe gry zespołowe [2, 10, 20, 32].

1. —
2. American College of Sports Medicine Position Stand. Exercise and phy- sical activity for older adults. Sci. Sports Exerc., 1998, 30,992-1008.
3. Astrand P., Rodahl K.: Textbook of work physiology. McGraw-Hill Book Co., 1986.
4. Bień B.: Stan zdrowia i sprawność ludzi starszych. W: Synak B. (red.): Polska starość. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002.
5. Biolo G., Declan Fleming R.Y., Wolfe R.R.: Physiologic hyperinsulinemia stimulates protein synthesis and enhances transport of selected amino- acids in human skeletal muscle. Clin. Invest., 1995, 95, 811-819.
6. Bulpitt C.J.: Secondary prevention of coronary heart disease in the elder- ly.Heart, 2005, 91, 396-400.
7. Campell W.W. i wsp.: Effects of an omnivorous diet compared with a lactoovovegetarian diet in body composition and skeletal muscle in older men. J. Clin. Nutr., 1999, 70 (6), 1032-1039.
8. Chojnacka-Szawłowska G., Szawłowski K.: Rehabilitacja (Postępowanie rehabilitacyjne u osób w wieku podeszłym). Medyczna Agencja Wydaw­niczo- Informacyjna, Warszawa 1994, s. 178.
9. Coyle E.F., Jeukendrup A.E., Oseto M.C., Hodgkinson B.J., Zderic T.W.: A chronic low fat diet alters intramuscular substrates and reduced lipoly- sis and fat oxidation during exercise. J. Physiol., 2001, 280, E391- 398.
10. Evans W.J. Exercise training guidelines for the elderly. Sci. Sports Exerc., 1999, 31, 12-17.
11. Fiatarone M.A., O’Neill E.F., Doyle N. i wsp.: Exercise training and nutri- tional supplementation for physical frailty in very elderly people. Engl. J. Med., 1994, 330, 1769-1775.
12. Frontera W.R., Meredith C.N., O’Reilly K.P. i wsp.: Strength conditioning in older men: skeletal muscle hypertrophy and improved function. Appl. Physiol., 1988, 64, 1038-1044.
13. Główny Urząd Statystyczny: Seniorzy w polskim społeczeństwie. GUS, Warszawa 1999.
14. Hanna I.R., Wenger N.K.: Secondary prevention of coronary heart dise­ase in elderly patients. Fam. Physicians, 2005, 71, 2289-2296.
15. Hattori K., Tanaka M., Sugiyama T. i wsp.: Age-dependent increase in deleted mitochondrial DNA in human heart: possible contributory factor to presbycardia. Heart J., 1991, 121, 1735-1742.
16. Jackevicius C.A., Mamdani M., Tu J.V.: Adherence with statin therapy in elderly patients with and without acute coronary syndromes.JAMA, 2002, 288, 462-467.
17. Kalka D., Bolanowski J., Bak A. i wsp.: Outcomes of cardiac rehabilita- tion in the elderly.Circulation 2005, 111, 294.
18. Kirwan J.P., Kohrt W.M., Wojta D.M. i wsp.: Endurance exercise training reduces glucose-stimulated insuline levels in 60-to 70-year old men and women. Gerontol., 1993, 48, M84-90.
19. Kocemba J.: Kardiologia geriatryczna. W: Grodzicki T., Gryglewski B., Dubiel J. (red.): Kardiologia u osób w wieku podeszłym. Medical Press, Gdańsk 2003.
20. Kompleksowa Rehabilitacja Kardiologiczna. Stanowisko Komisji ds. Opra­cowania Standardów Rehabilitacji Kardiologicznej PTK. Folia Cardiologi- ca, 2004, 11, suppl. A, A40.
21. Kostek M.C., Delmonico M.J., Reichel J.B. i wsp.: Muscle strength re- sponse to strength training is influenced by insulin-like growth factor 1 genotype in older adults. Appl. Physiol., 2005, 98, 2147-2154.
22. Lavie C.J., Milani R.V., Cassidy M.M. i wsp.: Benefits of Cardiac Rehabi- litation and Exercise Training in Older Persons. J. Geriatr. Cardiol., 1995, 4 (4), 42-48.
23. Lavie C.J., Milani R.V.: Benefits of cardiac rehabilitation and exercise training programs in elderly coronary patients. J. Geriatr. Cardiol., 2001, 10 (6), 323-327.
24. Lavie C.J., Milani R.V.: Effects of cardiac rehabilitation and exercise tra­ining programs in patients > or = 75 years of age. J. Cardiol., 1996, 78, 675-677.
25. Laurie N.: Healthy People 2010: Setting the nation’s public health agen­da. Med., 2000, 75, 12-13.
26. McConnell T.R., Laubach C.A. 3rd, Szmedra L.: Age and Gender Related Trends in Body Composition, Lipids and Exercise Capacity During Car­diac Rehabilitation. J. Geriatr. Cardiol., 1997, 6 (4), 37-45.
27. Mertens D.J., Kavanagh T., Campbell R.B.: Exercise without dietary re- striction as a means to long-term fat loss in the obese cardiac patients. Sports Med. Phys. Fitness, 1998, 38, 310-316.
28. Mitchell J.B., Pizza F.X., Paquet A. i wsp.: Influence of carbohydrates status on immune response before and after endurance exercise. Appl. Physiol., 1998, 84, 1917-1925.
29. Mohler E., Gannon F., Reynolds C. i wsp.: Bone formation and inflamma- tion in cardiac valves.Circulation, 2001, 103, 1522-1528.
30. Motoyama M., Sunami Y., Kinoshita F. i wsp.: Blood pressure lowering effect of low intensity aerobic training in elderly hypertensive patients. Sci. Sports Exerc., 1998, 30, 818.
31. National High Blood Pressure Education Program Working Group: Natio­nal High Blood Pressure Education Program Working Group Report on Hypertension in the Elderly.Hypertension, 1994, 23, 275-285.
32. Nied R.J., Franklin B.: Promoting and prescribing exercise for the elderly. Fam. Physician, 2002, 65, 419-428.
33. Paffenbarger R.S., Hyde R.T., Wing A.L. i wsp.: The association of chan- ges in physical-activity level and other lifestyle characteristics with mor- tality among men. Engel. J. Med., 328, 538-545, 1993.
34. Poehlman E.T.: Regulation of energy expenditure in aging humans. Am. Geriatr. Soc., 1993, 41, 552-559.
35. Poirier P., Giles T.D., Bray G.A. i wsp.: AHA Scientific Statement. Obesity and cardiovascular disease: pathophysiology, evaluation, and effect of weight loss.Circulation, 2006, 113, 898-918.
36. Pollock M.L., Franklin B.A., Balady G.J. i wsp.: AHA Science Advisory. Resistance exercise in individuals with and without cardiovascular dise- ase: benefits, rationale, safety, and prescription. Circulation, 2000, 101, 828-933.
37. Seux ML. i wsp.: Correlates of cognitive status of old patients with isola- ted systolic hypertension: The Syst-Eur Vascular Dementia Project. Hypertens., 1998, 16, 963.
38. Shephard R.J.: Physical fitness: exercise and ageing. W: Pathy M.S.J. (ed.), John Wiley and Sons Ltd, 1991, 279-294.
39. Smith S.C. Jr., Blair S.N., Bonow R.O. i wsp.: AHA/ACC guidelines for preventing heart attack and death in patients with atherosclerotic cardio- vascular disease: 2001 update. A statement for healthcare professionals from the Amercian Heart Association and the American College of Car- diology. Am. Coll. Cardiol., 2001, 38, 1581-1588.
40. Swan H.J.C., Gersh B.J., Grayboys T.B., Ullyot D.J.: Evaluation and ma- nagement of risk factors for the individual patient (case management). Am. Coll. Cardiol., 1996, 27, 1030-1047.
41. The WHO guidelines for promoting physical activity among older per- sons. Aging Phys. Activity, 1997, 5, 1-8.
42. Third report of the National Cholesterol Education program (NCEP) Expert Panel on Detection, Evaluation, and Treatment of High Blood Cholesterol in Adults (Adult Treatment Panel III) final report.Circulation, 2002, 106, 3143-3421.
43. Turcato E., Bosello O., Di Francesco V. i wsp.: Waist circumference and abdominal sagittal diameter as surrogates of body fat distribution in the elderly: their relation with cardiovascular risk factors. J. Obes. Relat. Metab. Disord., 2000, 24, 1005-1010.
44. Vaitkevicius P.V., Ebersold C., Shah M.S. i wsp.: Effects of aerobic exer- cise training in community-based subjects aged 80 and older: a pilot stu- dy. Am. Geriatr. Soc., 2002, 50, 2009.
45. Whelton P.K., Appel L.J., Espeland M.A. i wsp.: Sodium reduction and weight loss in the treatment of hypertension in older persons: a randomi- zed controlled trial of nonpharmacologic interventions in the elderly (TONE).JAMA, 1998, 279, 1954.
46. Williams M.A., Fleg J.L., Ades P.A. i wsp.: Secondary prevention of co­ronary heart disease in the elderly (with emphasis on patients > or = 75 years of age): an American Heart Association scientific statement from the Council on Clinical Cardiology Subcommittee on Exercise, Cardiac Rehabilitation, and Prevention.Circulation, 2002, 105, 1735-1743.
47. Wolf P., Abbott R., Kannel W.: Atrial fibrillation as independent risk factor for stroke.The Framingham Study. Stroke, 1991, 22, 983-992.
48. Żołądź J.: Wydolność fizyczna człowieka. W: Górski J. (red.): Fizjologicz­ne podstawy wysiłku fizycznego. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, War­szawa 2002, s. 472.