pierwszy rozdział pracy magisterskiej
Otyłość – to zjawisko kulturowe i społeczne, a przede wszystkim zdrowotne, które towarzyszy życiu człowieka od początku istnienia ludzkości. Dowodem na to są wykopaliska sprzed 30-50 tysięcy lat – z epoki kamienia [1]. Wykopane rzeźby z tamtego okresu przedstawiają postacie z ogromną nadwagą. Ponieważ zaburzenie to głęboko wykraczało poza dziedzinę medycyny, historyczne dowody znajdują się nie tylko w zabytkach piśmiennictwa lekarskiego, ale również w dziełach tworzonych przez historyków i filozofów, w kronikach, dziełach malarskich, żartach, wierszach, sztuce cyrkowej i teatralnej.
Oceny otyłości w ówczesnych czasach były bardzo różne. Niektórzy uważali, że ta przypadłość jest karą za „obżarstwo”, inni, iż „pulchność” szczególnie u dzieci, jest oznaką zdrowia. Tylko w ubogich kulturach otyłość była traktowana jako oznaka bogactwa. Chociaż ten pogląd pochodzi z odległych czasów, to w wielu środowiskach utrzymuje się nadal. Wraz z postępem cywilizacji zaczęła stopniowo zanikać „fetyszyzacja” otyłości, a zaczęły się uwidaczniać próby jej zwalczania. Coraz więcej zaczęto pisać o otyłości jako problemie zdrowotnym. Wielu uczonych, a wśród nich Hipokrates dużo uwagi poświęciło otyłości. To właśnie on stwierdził, iż otyłe kobiety bywają często bezpłodne, a ludzie „puszyści” żyją krócej. Jako lekarstwo zalecał przede wszystkim zmniejszenie ilości spożywanych posiłków i zwiększenie ruchu.
W epoce średniowiecza nie poszerzono w zasadzie wiedzy o otyłości. Z jednej strony uważano, że głodowanie i ascetyczne życie torują drogę do osiągnięcia doskonałości, a z drugiej zaś strony nieumiarkowanie w jedzeniu i piciu było grzechem.
Dopiero Tanner w książce „Praktyka medyczna” wydanej w 1867 r. wyraził pogląd, że spożywanie nadmiernej ilości węglowodanów może być przyczyną otyłości [2]. Stwierdził również, że skutki otyłości bywają groźniejsze niż się na pozór wydaje. Wraz z postępem chemii w XIX wieku, a później powstaniem i rozwojem biochemii, zaczęto naukowo podchodzić do problemu otyłości [3]. Z początkiem XX w. rozpoczęła się szeroka dyskusja na temat otyłości, która trwa do dzisiaj.
Obecnie otyłością nazywa się ogólnoustrojową, przewlekłą chorobę metaboliczną, spowodowaną zaburzeniami w równowadze między energią dostarczaną wraz z pożywieniem, a energią wydatkowaną, która objawia się zwiększeniem tkanki tłuszczowej. Wprost proporcjonalnie do tego występują patologie, dysfunkcje, oraz inne choroby, dotykające większość organów i komórek tzw. zespół „X”, czyli współwystępowanie nieprawidłowości w obrębie gospodarki węglowodanowej, lipidowej, jak również nadciśnienia tętniczego [4]. Najbardziej krytycznym okresem dla rozwoju otyłości u młodzieży jest okres dojrzewania płciowego. Amerykanie szacują, że zespół metaboliczny występuje u 4% nastolatków ogólnej populacji i cały czas rośnie [5].
Zespół „X” można rozpoznać wówczas, jeżeli dana osoba posiada co najmniej trzy z podanych niżej objawów:
- otyłość brzuszna,
- wysokie ciśnienie krwi,
- wysokie stężenie trójglicerydów,
- wysokie stężenie cukru we krwi,
- wysokie stężenie cholesterolu HDL
Rozróżniamy dwa typy otyłości :
- otyłość pierwotną – wynikającą z długotrwałego przekarmiania i stanowiącą 90 % otyłości u młodzieży,
- otyłość wtórną – wynikającą z uszkodzenia układów, które regulują pobór i wydatkowanie energii oraz zaburzonego metabolizmu organizmu. Stanowi około 10% otyłości w wieku rozwojowym. Występuje u osób z zaburzeniami endokrynologicznymi (niedoczynność tarczycy, niedobór hormonów wzrostu, zespół wielotorbielowych jajników), z uszkodzeniem ośrodkowego układu nerwowego oraz mózgu (tj. niektórych wadach wrodzonych, stanach zapalnych, chorobach zwyrodnieniowych, chorobach naciekowych, guzach), a także u osób z zespołem wad wrodzonych uwarunkowanych genetycznie (są to: Zespół Laurencje ’a – Moona – Biedla i Zespół Pradera-Lapharta-Willego). Do tego rodzaju otyłości należy również otyłość polekowa, którą wywołuje stosowanie leków między innymi; psychotropowych, antyhistaminowych, kortykosteroidów [6].
Przez bardzo długi okres czasu, aby zdefiniować nadwagę i otyłość u dzieci używano tabel percentylowych BMI, które były opracowywane oddzielnie dla każdego kraju. Z końcem lat 90 opracowano wspólną, międzynarodową definicję nadwagi i otyłości. Na podstawie takiej definicji można porównywać częstość występowania otyłości u dzieci pomiędzy poszczególnymi krajami. Obecnie, aby ocenić stopień otyłości, najczęściej stosuje się metodę w której określa się proporcję masy ciała oraz wysokość. Zakłada się wówczas, że u osób tego samego wzrostu jest podobna beztłuszczowa masa ciała, a więc różnica, która występuje w ich pełnej masie ciała wynika z różnorodnej zawartości tkanki tłuszczowej. Nadwagę i otyłość określa się za pomocą wskaźnika BMI ( Body Mass Index), oznaczonego wzorem: BMI=(masa ciała) [kg] / (wys. ciała)2 [m]2
Dla dzieci i młodzieży w okresie wzrostu służą tablice średnich wartości i odchyleń standardowych oraz tablice lub siatki centylowe wskaźnika BMI jak również wskaźnik Cole’a uwzględniające płeć i wiek badanego [7].
Powyższa metoda jest zgodna z zaleceniami Światowej Organizacji Zdrowia i określa :
- nadwagę jako stan, którego wartość wskaźnika BMI odpowiedniego dla wieku i płci znajduje się na równi lub powyżej 85 centyla,
- otyłość rozpoznawana jest wtedy, kiedy wartość wskaźnika BMI jest równa lub znajduje się powyżej 95 centyla.
Wskaźnik BMI nie określa idealnej różnicy między masą ciała spowodowaną rozwojem tkanki mięśniowej i wodą obecną w organizmie, a masą ciała związaną z zawartością tkanki tłuszczowej. Nie ma to jednak większego znaczenia, jeżeli odchylenia wskaźnika BMI z uwzględnieniem innych cech badanego pacjenta są niewielkie.
Wskaźnik Cole ’a wyraża się w procentach za pomocą wzoru :[8]
masa ciała x wysokość ciała standardowa2 x 100 %
—————————————————————–
masa ciała standardowa x wysokość ciała 2
Wyróżniamy następujące zakresy tego wskaźnika:
- wyniszczenie – < 75%,
- niedożywienie – 75% – 85%,
- nieznaczne niedożywienie – 85% – 90%,
- norma – 90% – 100%
- nadmierne odżywienie – >110%
Dla określenia dokładniejszego stopnia otyłości należy dokonać pomiaru grubości fałdów skórno-tłuszczowych np. na ramieniu, brzuchu czy pod łopatką. Metoda ta nie znalazła jednak zastosowania w pediatrii, ponieważ wymaga posługiwania się wyskalowanym sprzętem specjalistycznym (fałdomierzem) i doświadczenia w wykonywaniu tego typu pomiarów. Natomiast wykorzystywana jest przez antropologów dla celów naukowych [9]. Najprostszym badaniem antropometrycznym, które pomaga w określeniu typu otyłości jest pomiar obwodu pasa oraz bioder.
WHR równa się obwód talii (cm) dzielony przez obwód bioder (cm)
Iloraz tych wartości informuje z jaką otyłością mamy do czynienia:
- brzuszną typu androidalnego – z powikłaniami natury metabolicznej, lub
- pośladkowo-udową typu gynoidalnego – z mniejszym ryzykiem zdrowotnym.
Do głównych przyczyn otyłości brzusznej zalicza się przede wszystkim złe odżywianie i brak ruchu fizycznego. Na tę chorobę może mieć wpływ podłoże hormonalne, genetyczne jak również psychiczne, a powikłaniami mogą być choroby układu krążenia, miażdżyca, choroba wieńcowa, nadciśnienie tętnicze i cukrzyca.
[1] Tatoń J, Czech A, Bernas M : Otyłość. Zespół metaboliczny. PZWL, Warszawa 2007, s.15-18.
[2] Ibidem
[3] Tatoń J, Czech A, Bernas M : Otyłość,…., s.18.
[4] Oblacińska A i Weker H : Profilaktyka otyłości u dzieci i młodzieży od urodzenia do dorosłości. Wyd. Hel-Med., Kraków 2008, s.12.
[5] Ibidem.
[6] Oblacińska A i Weker H : Profilaktyka…... s.17.