Zasłyszane twierdzenie, „jesteś tym, co jesz”, w dużej mierze zgadza się z rzeczywistością. Ludzkie ciało składa się z komórek, które do prawidłowego funkcjonowania i wzrostu, wymagają składników odżywczych dostarczanych poprzez konsumowany pokarm. Tym samym, nasz wygląd, samopoczucie i zdrowie są bezpośrednio zależne od naszej codziennej diety.

I. CEL ODŻYWIANIA

Jednym z kluczowych aspektów każdego żywego organizmu, włączając w to człowieka, jest nieustanny proces odnawiania komórek i tkanek. W okresie młodości, wzrostu i rozwoju dochodzi również do ich przyrostu. W związku z tym, organizm musi otrzymywać zewnętrzne składniki, które zastępują zużyte i usunięte elementy tkanek, a jednocześnie dostarczają materiał konstrukcyjny dla nowych tkanek i płynów ustrojowych.

W każdej fazie życia, człowiek jest aktywny, wykonuje liczne codzienne czynności i pracę, co generuje zużycie energii. Materiały, z których ta energia jest uwolniona, muszą być dostarczone z zewnątrz. Z tych samych źródeł pochodzi energia termiczna, niezbędna do utrzymania stałej temperatury ciała. Wszystkie procesy zachodzące w organizmie, zarówno te generujące energię, jak i te prowadzące do odnowy, muszą być regulowane przez specyficzne substancje. Dlatego, organizm człowieka musi regularnie otrzymywać z zewnątrz materiały potrzebne do jego wzrostu, rozwoju i prawidłowego przebiegu wszelkich procesów metabolicznych – musi się odżywiać. Zaspokojenie tych potrzeb, czyli prawidłowe żywienie, jest jednym z kluczowych czynników zdrowia.

II. WPŁYW ŻYWIENIA NA ROZWÓJ I ZDROWIE

Rozwój i zdrowie człowieka, jego kondycja fizyczna i samopoczucie, są w dużym stopniu determinowane przez sposób odżywiania. Potwierdzają to zarówno doświadczenie, jak i badania naukowe. Troska o zdrowie człowieka wiąże się więc z dążeniem do zapewnienia mu pełnowartościowej diety. Nie chodzi jednak tylko o dostarczanie odpowiedniej ilości pokarmu. Równie ważna jest jego jakość oraz umiejętne wykorzystanie. W świetle dotychczasowych badań naukowych, stwierdzono, że nieprawidłowe żywienie jest przyczyną wielu chorób metabolicznych, takich jak miażdżyca i otyłość. Niewłaściwa dieta może prowadzić również do próchnicy zębów oraz innych chorób, które wcześniej były nieznane. W obecnych czasach, racjonalne żywienie człowieka staje się coraz bardziej istotne, zwłaszcza w profilaktyce chorób. Dlatego powołano specjalistyczne instytucje naukowo-badawcze, których zadaniem jest ustalanie zasad prawidłowego żywienia na podstawie badań naukowych.

III. EWOLUCJA NAUKI O ŻYWIENIU

Naukowe zasady żywienia człowieka zostały ukształtowane stosunkowo niedawno, a korzenie tej dziedziny nauki sięgają praktyk kulinarnych. Znany grecki filozof, Hipokrates (ok. 460 – 377 p.n.e.), rekomendował różnego rodzaju pokarmy jako środki lecznicze w różnych chorobach, sugerując, że sposób odżywiania ma wpływ na stan zdrowia człowieka. Ze starożytnych kronik i zapisków wiemy, że na przykład Egipcjanie około 1500 lat p.n.e. polecali spożywanie wątroby na chorobę oczu znaną jako „kurza ślepota” (zaburzenia widzenia w niskim świetle), a niestrawność leczyli poprzez wymioty i środki przeczyszczające.

Podobne obserwacje, niepoparte jeszcze naukowymi dowodami, były prowadzone w średniowieczu i trwały aż do końca XVIII wieku. Właśnie wtedy francuski uczony A. L. Lavoisier (1743 – 1794) przeprowadzał badania i eksperymenty na zwierzętach i ludziach, odkrywając, że spożywane pokarmy są „spalane” w organizmie. W tym procesie zużywany jest tlen, a produkuje dwutlenek węgla i wodę, co dostarcza organizmowi niezbędnej energii, zwykle mierzonej w kaloriach.

Tak więc, nauka o żywieniu rozpoczęła się jako kalorymetria. Ten trend utrzymał się przez długi czas i nadal odgrywa kluczową rolę. Jednak na podstawie licznych i wszechstronnych badań uznano, że pokarm składa się z wielu składników o różnej strukturze, które pełnią zróżnicowane i istotne funkcje w organizmie. Dlatego do pełnej oceny pożywienia nie wystarczy tylko określenie jego wartości energetycznej (kalorycznej). Dla rozwoju nauki o żywieniu człowieka kluczowe jest analizowanie składu chemicznego pożywienia, w szczególności określanie ilości i jakości białka, tłuszczów, cukrów (węglowodanów), a także witamin, minerałów i innych składników. Większość badań z tego zakresu, które rozpoczęły się pod koniec XIX wieku, przeprowadzono już w naszym wieku.

Szybki rozwój nauki o żywieniu jest odzwierciedlony w licznych czasopismach naukowych i popularnonaukowych publikowanych na całym świecie, a także w publikacjach książkowych na ten temat. Ważność kwestii racjonalnego żywienia człowieka potwierdza fakt, że w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych powołano specjalną jednostkę – Organizację ds. Rolnictwa i Wyżywienia (tzw. FAO), która głównie zajmuje się rozwiązaniem problemów związanych z żywieniem ludności na całym świecie.

IV. SKŁADNIKI I ROLA POŻYWIENIA

Muszą być one dostarczane z pożywieniem. Pełnią one w organizmie rolę katalizatorów, czyli przyspieszają procesy przemiany materii. Właśnie brak jednej lub kilku witamin powoduje zaburzenia funkcjonowania organizmu, a nawet może prowadzić do chorób nazywanych awitaminozami. Witaminy możemy podzielić na dwie grupy: rozpuszczalne w tłuszczach i rozpuszczalne w wodzie.

Witaminy rozpuszczalne w tłuszczach to witaminy A, D, E i K. Witamina A jest niezbędna do prawidłowego funkcjonowania oczu i skóry, występuje w produktach zwierzęcych jak mleko, jaja, wątroba, oraz w warzywach i owocach, zwłaszcza w tych o intensywnym kolorze (np. marchew, dynia). Witamina D reguluje gospodarkę wapniowo-fosforanową organizmu, a jej niedobór prowadzi do krzywicy u dzieci i osteomalacji u dorosłych. Witamina E działa jako przeciwutleniacz, chroni komórki przed działaniem wolnych rodników, a witamina K bierze udział w procesie krzepnięcia krwi.

Witaminy rozpuszczalne w wodzie to witaminy z grupy B i witamina C. Witaminy z grupy B biorą udział w prawie wszystkich procesach metabolicznych organizmu. Są niezbędne do prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego, uczestniczą w przemianach węglowodanów, tłuszczów i białek. Witamina C (kwas askorbinowy) jest niezbędna do syntezy kolagenu, białka strukturalnego tkanki łącznej. Jest również przeciwutleniaczem, chroni organizm przed wolnymi rodnikami. Witaminę C znajdziemy przede wszystkim w owocach i warzywach, szczególnie w owocach dzikiej róży, czarnej porzeczki, papryce, kiwi, cytrusach, szpinaku i kalafiorze.

Składniki mineralne są potrzebne do prawidłowego funkcjonowania organizmu, choć potrzebujemy ich w stosunkowo małych ilościach. Możemy podzielić je na makroelementy (wapń, fosfor, magnez, sód, potas, chlor) i mikroelementy (żelazo, cynk, miedź, jod, fluor, selen). Makroelementy są niezbędne do budowy kości i zębów (wapń, fosfor), prawidłowego funkcjonowania układu nerwowego (magnez, sód, potas) i utrzymania równowagi kwasowo-zasadowej (sód, potas, chlor). Mikroelementy pełnią wiele różnych funkcji: żelazo jest składnikiem hemoglobiny, cynk jest niezbędny do prawidłowego funkcjonowania układu odpornościowego, miedź bierze udział w przemianie żelaza, jod jest składnikiem hormonów tarczycy, fluor zapobiega próchnicy zębów, a selen jest przeciwutleniaczem. Składniki mineralne dostarczamy organizmowi przede wszystkim za pośrednictwem zróżnicowanej diety, obejmującej zarówno produkty roślinne, jak i zwierzęce.

Woda jest niezbędna do życia, stanowi środowisko, w którym przebiegają wszystkie reakcje biochemiczne w naszym organizmie. Jest też niezbędna do utrzymania stałej temperatury ciała i eliminacji produktów przemiany materii. Dostarczamy ją organizmowi zarówno bezpośrednio (picie) jak i pośrednio (pokarm).

Najważniejszym celem racjonalnego żywienia jest dostarczenie organizmowi odpowiedniej ilości energii i wszystkich niezbędnych składników odżywczych, a także zapewnienie równowagi między nimi, aby prawidłowo funkcjonować i utrzymać zdrowie. W praktyce oznacza to konieczność spożywania zróżnicowanej diety, obejmującej różne grupy produktów spożywczych.

Mikroelementy, inaczej nazywane pierwiastkami śladowymi, to chemiczne elementy niezbędne do funkcjonowania życia, które muszą być regularnie uzupełniane, by zrekompensować ich straty wynikające z procesów takich jak pocenie, wydalanie moczu czy krwawienie. Jeśli dieta byłaby złożona z odpowiednich ilości tłuszczów, węglowodanów, białek i wody, ale całkowicie pozbawiona witamin i mikroelementów, ostateczny skutek mógłby być śmiertelny, prawdopodobnie w ciągu kilku miesięcy.

Witaminy możemy podzielić na dwie główne kategorie. Pierwszą grupę stanowią witaminy A, D, E i K, które są rozpuszczalne w tłuszczach i często występują w produktach bogatych w tłuszcze, takich jak jaja, masło i mleko. Organizm jest zwykle w stanie gromadzić rezerwy tych witamin, zwłaszcza w wątrobie, co pozwala przetrwać wiele miesięcy bez spożywania witaminy A bez żadnych objawów chorobowych.

Zapotrzebowanie naszego organizmu na poszczególne witaminy jest niewielkie. Na przykład mężczyzna potrzebuje jedynie 0,0005 g witaminy A (retinolu) dziennie. Dzienne zapotrzebowanie na wiele mikroelementów jest jeszcze mniejsze, ale trzy z nich – wapń, żelazo i jod – często nie są spożywane w wystarczających ilościach. Brak któregokolwiek z nich może prowadzić do poważnych schorzeń. Leczenie z użyciem tabletek zawierających witaminy lub pierwiastki śladowe często pozwala na ustąpienie objawów w ciągu kilku godzin, ale mogą pozostać powikłania. Na przykład niedobór witaminy D prowadzi do krzywicy (miękkie kości), która może spowodować nieodwracalne uszkodzenia.

Z drugiej strony, nadmierne spożycie witamin także może stanowić zagrożenie dla zdrowia. Szczególnie dotyczy to tych witamin, które organizm gromadzi w większych ilościach. Przykładowo, przesadne spożywanie witaminy A może prowadzić do zgonu. Początkowo objawia się to bolesnym obrzękiem, wysypką i wypadaniem włosów, następnie dochodzi do powiększenia wątroby i śledziony. Przedawkowanie pierwiastków śladowych jest rzadkością, gdyż organizm potrafi wydalić nadmiar. Niemniej jednak, nadmiar soli – będącej połączeniem pierwiastków sodu i chloru – może stanowić zagrożenie dla osób z nadciśnieniem, jako że stanowi duże obciążenie dla serca.

V. DODATKI DO ŻYWNOŚCI – korzystne czy szkodliwe?

Większość dostępnych na rynku produktów spożywczych zawiera różnorodne dodatki. Mimo sprzeciwu wielu osób, w nowoczesnym przemyśle spożywczym pełnią one kluczową rolę. Dodatki do żywności, zarówno naturalne, jak i syntetyczne, często są używane do przedłużenia trwałości produktów, wzbogacania ich w dodatkowe składniki odżywcze, ułatwienia procesów przetwarzania oraz podkreślenia ich smaku, barwy, zapachu, konsystencji czy wyglądu.

Mimo to, wielu ludzi wskazuje na konieczność rezygnacji z większości substancji stabilizujących, zwłaszcza tych, które modyfikują wrażenia zmysłowe. Zdaniem tych osób, przetworzona żywność nie powinna stanowić tak dużej części naszej diety i powinniśmy ograniczyć jej spożycie na rzecz naturalnych produktów, niezawierających substancji obniżających jakość i wartość odżywczą.

Większość dodatków, zwłaszcza te oznaczone numerem E, może powodować problemy zdrowotne takie jak alergie, astma, zaburzenia pracy żołądka czy nadpobudliwość, szczególnie u dzieci. Istnieje podejrzenie, że dodatki mogą prowadzić nawet do poważniejszych problemów zdrowotnych, co skutkuje wprowadzaniem zakazów ich stosowania w niektórych krajach.

VI. Podsumowanie

Ciało człowieka można przyrównać do skomplikowanego mechanizmu, którego sprawnie działanie zależy między innymi od odpowiedniej diety. Właściwe odżywianie jest kluczowym czynnikiem wpływającym na zdrowie człowieka, a w okresach większej wrażliwości organizmu, takich jak ciąża, karmienie piersią czy okres wzrostu, staje się niezbędne. Istotne jest też, aby noworodki były karmione mlekiem matki, które zawiera wszystkie niezbędne składniki dla prawidłowego rozwoju dziecka i nie zawiera szkodliwych substancji obecnych w wysoko przetworzonych pokarmach zastępczych.

Coraz więcej dowodów naukowych wskazuje, że obecny styl życia może nie być dla nas optymalny. Możemy funkcjonować lepiej, utrzymać zdrowie przez dłuższy czas i łatwiej radzić sobie z chorobami, jeśli zdecydujemy się na zmianę naszych zwyczajów, zwłaszcza tych, które są uznawane za przyczynę szerzących się chorób. Utrzymanie ciała w dobrej kondycji pozwoli nam na dłuższe i pełniejsze życie. Zdrowe ciało i pozytywne nastawienie do życia ułatwią radzenie sobie z napięciami i troskami współczesnej egzystencji.

Nauka dostarcza nam coraz więcej informacji na temat tego, co jest dla nas korzystne, a co szkodliwe. Już teraz posiadamy ogromną ilość wiedzy na temat tego, jak żyć zdrowiej, dłużej i szczęśliwiej. Twierdzenie, że „jesteś tym, co jesz” nie jest przesadą. Ciało człowieka jest zbudowane z tych samych substancji, które spożywamy. Jeżeli zależy nam na zdrowym ciele, powinniśmy dostarczać mu zdrowego pożywienia.